Si mund të hysh në art?
Edhe pse je marrë thuajse gjithë jetën me atë univers të stërmadh e të pafund, që çuditërisht ka një emërtim krejt të vogël, njërrokësh - “art”, vështirë se do të jesh në gjendje t’i japësh një përgjigje të vetme, aq më shumë të saktë, kësaj pyetjeje, që prapëseprapë mbart në vetvete diletantizëm, atë që themi shkurt “nuk di se ç’të bëhet...”. Ngaqë, thjesht, qiejt nuk mund t’i vizitosh vetëm nëpërmjet një monopati.
Ose, vetëm në një orë të caktuar të jetës tënde...
Nga rinia ime e parë, atëhere kur gëlltisja ç’do gjë që mund të më shpjegonte misterin e mësipërm, domethënë atë ankth që më shoqëronte prej kohësh: “Si hyhet në art?”, më ka mbetur ajo ç’ka kisha lexuar në librat e letërsisë të klasave të para të gjimnazit. Atëhere, kur në vendin e frengëve, në shekullin e artë të letërsisë së florinjtë që krijuan ustallarët e mëdhenj të letrave të këtij kombi, i riu Gi de Mopasan varej nga buzët e një mjeshtri të pashoq të fjalës letrare, Gustav Floberit, për të dëgjuar të vetmet fjalë magjike, që do ta dërgonin drejtpërsëdrejti në qiejt e lumtur të afirmimit: “Kjo bën!” Vetëm dy fjalë... Veçse ato u vonuan shumë. Vite dhe vite. I riu shkruante dhe mjeshtri griste. Dhe, njëkohësisht, plakeshin të dy, në pritje të atyre dy fjalëve, që nuk vinin, për qiamet. Jo, pa u merituar. Kjo ishte seriozja e çështjes. Gjersa erdhi më në fund një tregim disafaqesh i të pjekurit tashmë Mopasan, “Topi me dhjamë”. Dhe buzët e mjeshtrit u hapën: “Kjo, po!” Fill pas këtij miratimi, Gi de Mopasan kishte hyrë tek lavdia e të mëdhenjve të kësaj letërsie. Krahas Hygosë, Balzakut, Dymasë...
... Kam marrë një risk të madh mbi vete. E thashë historinë e mësipërme të frengjëve të mëdhenj të para disa shekujve, për të bërë një paralelizëm të vështirë, lehtas të keqkuptueshëm, me personazhe tashmë dy krijues të kohës sonë, të rretheve tona të afërme letrare, dy miqve dhe kolegëve tanë. Dua të shpjegoj si hyri në art Filip Prifti, shkrimtari i porsadëgjuar nga Piqerasi, që shkruan dhe krijon mes nesh, në Athinë.
Diskutohet këto ditë tek “Liter-Arti” romani i tij i porsabotuar, “Eftimia”. Dhe është krejt e natyrshme, që gjithkush të habitet: “Një roman i Filip Priftit?!” Po të vrasë pak më tepër mëndjen, do t’i kujtohet, se para një viti, ky autor bëri prezantimin e parë tek artdashësit me tregimin “Libri i urimeve”. Dhe kaq. Dhe tani një roman.
Vallë, kjo është rruga për të hyrë në art?
Jam dëshmitar i odisesë së botimit të atij tregimi. Filip Priftin e njihja si admirues të krijimtarisë sonë, si një lexues të pasionuar. Nuk dija se shkruante, ose, më saktë, se ëndërronte të gjente monopatin e tij për tek qiejt e artit. Më dha të lexoj një tregim shumëfaqesh të Filipit, miku dhe bashkëpunëtori im, Mjeshtri i Madh, Miho Gjini, njëkohësisht kryeredaktor i “Pegasit” tonë. “Shkruan mirë, - i thashë, - por gjatë. Do shumë krasitje...”. Pikërisht kësaj pune redaktoriale i kishte hyrë ish fqinji i tij i Piqerasit, Mjeshtri i tanishëm i letrave, Miho Gjini. “Do bëhet, - më tha. - Por do vuajë ca...” Dhe ja mori shpirtin Filipit. Për një tregim. Ai kthe dhe Filipi ripuno. Ai heq dhe Filipi shto. Për një kohë të gjatë. Kam qenë dëshmitar i bisedave të tyre, tek pinim kafe mëngjeseve të të djelave. Nuk hyja në bisedë. Isha i tepërt. Ishte punë e krijuesit dhe e redaktorit të tij. Gjersa u botua tregimi një ditë, në shtypin shqiptar të Athinës. U ribotua edhe tek përmbledhja “Shtigjeve të vendlindjes”, me krijime të autorëve të Bregut. Konkludimi ishte i njëzëshëm (e pohuan publikisht kësaj vere në Bregdet, gjatë përurimit të kësaj antologjie, kritikë të tillë mbarëkombëtarë, si Kallulli dhe Papagjoni) këtu në rrethet tona letrare, por dhe më gjërë: edhe vetëm me këtë tregim, Filip Prifti kishte hyrë, pa patur nevojë për rekomandim tjetër, në gjirin e krijuesve të Bregut dhe të Athinës. Tani gjendet atje, me të drejta të pakontesueshme.
Këto ditë, do t’i diskutohet romani i parë, “Eftimia”. Një roman?! Por, pa prit... Kujt duhej t’i merrte leje, për të ndërmarrë këtë udhëtim, sa të vështirë, aq dhe të gjatë? Shkrimtari i merr leje redaktorit të tij. Ai ka të drejtën e miratimit. Ja ç’thotë Miho Gjini, redaktori i përhershëm i Priftit, tek parathënia e këtij romani:”Kurajë e beftë kjo, e një autori të ri (edhe pse i vonuar) dhe njëherësh guxim krijues, që shkon përtej orvatjeve amatoreske. Pena e tij, ende pa përvojën e duhur, ndjehet e sigurtë dhe shprehet me emocione ngazëllyese. Pa harxhuar “fyshekë” nga “gjerdani” i kritikut, le ta inkurajojmë dhe ta përgëzojmë autorin në këtë udhëtim modest, por kaq të vyrtytshëm në “kopshtin letrar”, ku ka vend për të gjithë ata, që nuk i prishin “të mbjellat”.
Ka thënë shumë gjëra në këto fjalë Mjeshtri i Madh, Gjini. Edhe në ato që s’ka dashur të thotë. Ushtojnë shumë krismat e “fishekëve të paharxhuar” të kritikut. Kështu duhej të bënte! Ai e di më mirë se të gjithë. Di se kur janë bërë për t’u mbledhur “të mbjellat”... Kur ato nuk të bëjnë dëm.
Do të ishte e pamend nga ana ime, të harxhoja fishekët e mi, gjithsesi “të pakualiduar” në kritikë. Kur atë nuk e bëri Miho Gjini... Por një këshillë prej miku dhe kolegu do të doja t’ia thoja Filipit, aq simpatik dhe i çlirët, edhe ai, në debatet tona. Thotë diku tek romani i tij këtë frazë: “Le të na lejojë lexuesi ta tregojmë këtë ngjarje të rëndomtë, që përbën këtë kapitull...” (fq. 79) dhe diku më lart: “Por le t’i lëmë mënjanë këto “thashetheme”, sepse, siç tregojnë punët, mund të na i shtjellojnë një grup gazetarësh...” (fq. 75), apo më poshtë: “Le t’i kërkojmë ndjesë lexuesit tonë të nderuar, për këto shpjegime, ndoshta pa vend...” (fq. 85). Nuk thuhen këto fraza deklamative gazetareske në një roman, as nuk i merret leje lexuesit, për të mos u bërë ajo që natyrisht nuk duhet bërë në letërsi: tjerja herë pas here e të rëndomtës, vend e pa vend. Pikërisht këtu duheshin harxhuar “fishekët” e redaktorit dhe të kritikut, pikërisht eliminimi i proleksitetit, që aty-këtu nxjerr kokën në roman, do të përbënte “pashaportën” më të mirë udhëtuese të shkrimtarit, gjatë shtegtimit të tij në qiejt e artit.
Në art mund të hysh, gjithsesi. Dhe kur të duash. Problemi është se a e siguron dot “kartën e identitetit”, për t’u bërë qytetar i përhershëm i këtyre vendeve. Pikërisht këtë do ta mësojmë nga romani i dytë i Filip Priftit, të cilin, autori në fjalë dhe redaktori i tij, Gjini, po përgatiten ta hedhin për udhëtim.
GRIGOR JOVANI
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου