MIHO GJINI “Teatri i luftimeve”

Në terminologjinë ushtarake përdoret jo pak herë ky term i çuditshëm, që s’ka të bëjë me teatrin real dhe, megjithatë, përmban diçka nga arti i skenës. Atje ku ndeshen forcat kundërshtare të dy ushtrive të rregullta e ku bëhet luftë për jetë a vdekje, “teatri i luftimeve” i ngjan një skene me interpretime të mara shtabeve të mëdha, ku personazhet shkojnë në “thertore” të kushtëzuar nga politika e “regjisorëve”, që ndodhen në krye të shteteve.

Edhe pse nuk e do askush luftën, dramaturgjia dhe teatri e kanë pasqyruar këtë temë edhe në skenën e vogël. Sidoqë thuhet që artistët janë e duhet të jenë apolitikë, prapë se prapë ata nuk janë të përjashtuar nga politikat e kryeshtetarëve të tyre. Nga që reken të jenë apolitikë, ata bëjnë një politikë të atillë (përmes artit të tyre), që del mbi kufizimet e këndvështrimet e politikanëve, të cilët thuhet se bëjnë “një politikë të mirëfilltë”.

Aktori gjerman me origjinë ruse, Boris Aleksej, i Teatrit “Kehl”, merr nga lashtësia komedinë e Aristofanit dhe e sjell në ditët tona, në trajtën e një monodrame, bash për atë aksent të madh të botës aktuale, kundër luftës. Gratë e antikitetit zgjedhin një rrugë origjinale, të zgjuar e tepër komike, për t’u hequr burrave të tyre ethet e luftës: nuk i pranojnë në shtratin bashkëshortor! Ato arrijnë jo vetëm të ezaurojnë konfliktin ushtarak midis Spartës dhe Athinës, por edhe “të zaptojnë” Akropolin, duke i detyruar kështu burrat e tyre të hedhin armët e të kthehen në paqen e përditshme, në shtëpitë e tyre, duke mbajtur me vete vetëm “armën” që u ka falur zoti. Paqja sillet këtu me nota gazndjellëse.

Aktoria australiane me origjinë polake, Jolanda Inzevska, e Teatrit të Sindneit, i kthen sytë nga tragjedia e Shekspirit “Otello”, për të interpretuar Dezdemonën. Atë e intereson fati i mbrapshtë i gruas së prijësit legjendar, i cili, sapo kthehet fitimtar nga “Teatri i Luftës”, bie viktimë e “Teatrit të Kurthit” të saj proverbial. Tërbimi i ushtarakut ndaj pabesisë së gruas do të jetë ca më i egër se sa përballja me ushtritë armike. Dezdemona, një femër e artë, e mbrujtur me bukuri, fisnikëri e besnikëri, bëhet kështu një viktimë e mjerë në kohë paqeje. Gjithsesi, shpirti i saj do të donte më shumë dashuri. Dhe “tragjedia e besimit të gënjyer” - siç e quan këtë vepër madhore Noli - do të përfundojë me humbjen e krijesës më të përkryer të natyrës. Por, që të realizohej në skenë kjo “kreshendo bet’hoviane”, duhej patjetër talenti i rrallë i Jolanda Inzevskës, të cilën pata fatin ta ndjek nga afër.

Aktori kosovar Mentor Zymberaj, nëpërmjet monodramës “Aktori në kuti”, shpreh me nota dhimbjeje faktin, se atje ku bëhet luftë e hidhen bomba, nuk mund të krijohet art dhe se fatet e njerëzve janë të kushtëzuar nga faktorë politikë. Shohim në skenë një artist që kërkon të dalë nga rrethi vicioz i politikës, duke rënë edhe vetë “pre” i asaj politike që mbjell shfarosjen dhe absurdin e asgjësë. Realiteti në Kosovën e ndeshjeve të mëdha, nuk mund të mos e shtynte krijuesin Zymberaj, që të protestonte përmes artit të tij, me monodramën “Aktori në kuti”, e cila erdhi fill pas monodramës tjetër të suksesshme të tij “Kronisti i të vrarëve”. Që të dyja këto pjesë militante kristalizojnë më së miri rolin e artit kundër dhunës e terrorit masiv.

Me një aksentim edhe më intim, aktoria ruse e Teatrit Dramatik të Nizhni Novgorodit, Natalia Kuznecova, në pjesën e saj “Kënga e Madonës nga Pinega”, pasqyron fatin e gruas së thjeshtë ruse, në vetminë e saj, kur gjithë burrat kanë shkuar në luftë. Revolta e saj e heshtur rritet gradualisht e shpërthen herë si sarkazmë, herë si këngë vajtimtare. Si te “Lisistrata”, ashtu edhe te “Kënga e Madonës nga Pinega”, preket edhe ai fill delikat që “tjerr” gjithë qenien e gruas: sensualizmi. E denjë për dashurinë e burrit, ajo është e mbetet një mrekulli e natyrës, që lind e ripërtërin jetën.

Në disa drama të tjera me përmbajtje sociale, leitmotivi i ndërhyrjes së politikës në jetën e njerëzve është edhe më i stërholluar, gati-gati i padukshëm. Aktoria serbe e Teatrit të Beogradit, Rada Duriçin, nëpërmjet një inskenimi të veprës së Dostojevskit “Krim dhe ndëshkim”, nga Daniel Gunk, ndalet në botën e trazuar të Katerina Ivanovës, si rezultat i tiranisë shoqërore, aq sa e shtyn kreatyrën njerëzore të përballet me Zotin. Një despotizëm të përafërt do ta shohim edhe në versionin e tragjedisë së Shekspirit “Mbreti Lir”, që solli në skenë aktori armen Santrosjan, për të shprehur pasojat tragjike të mosmirënjohjes. Raporti i jetës me vdekjen, si dallgë e pafundme dhe cfilitëse njerëzore, u pasqyrua me një shprehje të lartë artistike në inskenimin e regjisorit grek Sotiris Haxhakis, “Vëllai i vdekur”, ngritur mbi legjendën “Kush e solli Doruntinën”, që ka qarkulluar si një mit i gjallë gjithëkohor në tërë travat ballkanike. “Bëhet fjalë për një vepër, e cila është një leksion respekti për të gjithë popujt ballkanikë”, shprehet Artistia e Popullit, Margarita Xhepa, njëra nga protagonistet më të rëndësishme të kësaj premiere ndërballkanase, në një kohë që partnieria e saj,  artistia e madhe rumune, shton se “nuk bëjmë politikë, por përcjellim mesazhin se jemi të gjithë vëllezër, krenarë që jetojmë në Ballkan, tokën që lind legjenda të tilla madhështore”.   

Krejt ndryshe nga koha e diktaturave moniste, kur politika dhe ideollogjia hynin dhunshëm në jetën e njerëzve dhe përcaktonin steriotipe dhe dogma të një teatri falls, artistët e sotëm të skenës ballkanase janë krejt të pavarur në zgjedhjen e repertorit të tyre, në përmbajtje dhe në formë, në konceptimet, mesazhet e mjetet e shprehjes stilistikore. “Politika” që ata bëjnë i referohet botës shpirtërore të njerëzimit dhe është disa fish më e fuqishme se politika e kryeshtetarëve.