Πέμπτη 25 Φεβρουαρίου 2010

“Dyshtetësia” kulturore në letërsi

U gjenda këto ditë në një veprimtari paksa të veçantë. Doemos, veprimtaritë artistike nuk mund të jenë të njejta. Por ka disa syresh, që të ngjizin më tepër, që të ngjajnë më specifike se të tjerat, ndoshta ngaqë të janë më pranë ose ngaqë ti vetë je më pranë tyre. “Dyshtetësia kulturore në letërsi”, kështu quhej veprimtaria që u zhvillua në qendër të Athinës, tek “Public” i Sheshit Sintagma, ku drejtori i periodikut letrar “Lexoj”, nga më të rëndësishmit e botës letrare greke, kolegu i nderuar Jani Baskuzo, kishte ftuar në një dialog publik, mes krjuesve dhe dashamirësve të shumtë të letërsisë, tre shkrimtarë të rëndëshëm, me reputacion evropian, mbartës të pashaportës multikulturore në krijimtarinë e tyre: grekogjermania Amanda Mihalopulu (të cilën unë kisha fatin ta mikprisja dhe ta intervistoja tek “Pegasi” i kaluar), helenofrëngu Takis Teodoropulos dhe arabogrekja Persa Kumutsi. Ata vetë u prezantuan kështu, në bazë të pashapaortës atistike që dispononte seicili. Ngaqë shkrimtari, siç u tha atje, është vepra që shkruan...
Si ia arrin një shkrimtar të filtrojë ndikimet e ndryshme kulturore dhe të japë lajtmotivin e tij? Ka ndodhur që dyshtetësia në letërsi të dyzojë vetë shkrimtarin? Për të gjitha këto e të tjera u dialogua atje. Veçse unë doja të shikoja pak më tej, të tejkaloja  Sheshin e Sintagmës (Sheshin e Kushtetutës), për të parë “ligjet kushtetuese” të këtij fenomeni, që desha nuk desha, më kushtëzonin edhe mua vetë, si mbartësin më të ri të dyshtetësisë.




Elitis

“Sado e çuditshme që të duket, qytetari i para dy luftrave botërore i këtij shteti mikroskopik, Greqisë, frymëmerrte ajrin e pothuajse një perandorie. Mundësitë e tij për të qarkulluar pa pasaportë gjuhësore, përfshinin një pjesë të madhe të Italisë dhe Austrisë, gjithë Egjyptin, Bullgarinë e jugut, Rumaninë, Rusinë e Kaukazit dhe, natyrisht, Stambollin me periferitë e tij gjer poshtë, përgjatë Egjeut, ajo trevë që në ditët tona emërtohet Turqia Jugperëndimore. E di, është e vështirë të vlerësosh metalin e sotëm si flori të djeshëm, megjithatë, nëse kërkon të gjykosh me objektivitet (dua të them, të vish në vendin e një arhondi, në kohën kur arhondët, në vend që të luanin bixhoz, krijuan Greqinë e sotme), atëhere duhet ta bësh: në mos për gjë tjetër, për të kuptuar se sa i ndryshëm është mentaliteti i atij, i cili, nga Vjena gjer në Odesë dhe nga Tergesti deri Port - Said, ndjehet si në shtëpinë e vetë”.
Këto janë fjalë që Odisea Elitis, njeriu që duke rrëmbyer stafetën poetike nga duart e të madhit Seferis e la letërsinë greke të shijonte edhe për disa shekuj të tjerë madhështinë e Olimpit të letrave, i shkroi më 1980, dhjetë vjet para se të bëhej banues i përhershëm i këtyre lartësive, në një esse të mrekullueshme për kolegun e tij të fjalëve poetike, Andrea Empirikon, mbase krijuesin më kozmopolit që njohu magja artistike e helenëve. Ishte e tillë kultura që frymëzoi krijimtarinë e këtyre njerëzve të mëdhenj të artit, sa që as kufinjtë e imagjinuar të një perandorie nuk mund të ngushtonin “shtetësinë” e tyre. Ishin me tërë kuptimin e fjalës “Qytetarë të Botës”, në të cilën, siç shprehet dhe Eliti “ndjeheshin si në shtëpinë e tyre”.

Kavafis dhe të tjerët

Shembull i shkëlqyer i kulturës polietnike të një krijuesi të madh mbetet Konstantin Kavafis, për shumë poeti më i rëndësishëm i tyre, gjatë gjithë kohërave. Poeti grek nga Aleksandria e Egjyptit, ngjizur me kulturën britanike, me magjinë e Lindjes dhe demonin poetik të helenëve, vërtetoi me veprën e tij rëndësinë e polikulturës, të shumështetësisë artistike, tipare këto që e ndihmuan veçanërisht Sizifin e letrave, Kavafisin, ta ngjiste Greqinë në majat e artit të përbotshëm.
Kavafis mbetet rasti më i shkëlqyer i krijuesit të atyre përmasave, që duke udhëtuar vazhdimisht si “qytetar i botës”, pasuroi bagazhin e vetë poetik me tiparet më të qenësishme të Perëndimit dhe Lindjes. E kanë quajtur më vonë “semafor në kryqëzimin e dy botëve”. Veçse nuk ishte i vetmi. Shumë të tjerë, para dhe pas tij, vunë këmbët në dy varka kombëtare dhe, megjithatë, drejtpeshuan. Mbase jo me efikasitetin kavafian, por e bënë, duke mbetur ura të rëndësishme kulture në botën ku rrojmë.
Nga grekët, mund të sjell shembuj të tjerë të shkëlqyer kozmopolitësh. Është Dhimitër Haxhis, i cili, mbrujtur me kulturën e erërave shumëkombëshe që rrihnin gjithmonë Janinën e Ali Pashait dhe të “Zosimeas”, ku u mbrujtën edhe rilindasit tanë, u gjend të jetonte për 30 vjet në Hungari, ku studioi, mbrojti doktoratën në hungarisht, u martua dhe shkroi atje pjesën më të madhe të veprës së vetë të rëndësishme. Ç’t’i thuash atij, grek apo hungarez? Vetë ai i paraqiti botës pashaportën e tij shumëkombëshe të veprës që krijoi. Dhe ajo mbeti.
Këto e të tjerë janë shembuj nga e kaluara. Por ka edhe sot kozmpolitë të tillë letërsia greke. Është Pano Karnezi, shkrimtari i shumëvlerësuar në Perëndim, i cili u largua nga Amaliadha e vogël afër Prevezës, për të studiuar në Londër dhe qysh atëhere rron dhe krijon atje. Shkruan në anglisht. Britanikët e quajnë të tyrin, ashtu si edhe grekët. E kam lexuar në një intervistë, kur vetëpyetet se cilës “pashaporte” i përket. Zaten, s’është puna e tij. Puna e tij është arti dhe ai nuk njeh kufinj.

Kufinjtë

Nëse fenomeni i dyshtetësisë artistike do të ishte vetëm i grekërve, mbase nuk do ia vlente të merreshim më gjatë. Veçoria e tyre dhe mbaroi. Por kjo dukuri është e përbotshme. Dhe në më të shumtën e rasteve, në vende me ngushtësi gjeografike apo me pushtetarë despotikë. Siç duket, kufinjtë natyrorë dhe ideologjikë nuk bëjnë të mundur ngushtimin e demonit krijues brenda tyre. Përkundrazi. Ka faktorë jetësorë, që e detyrojnë njeriun të emigrojë dhe të përftojë një pashaportë të re kombëtare, krahas asaj të origjinës. Është nevoja jetike për të qenë i lirë, për të gëzuar edhe ai begatitë e metropolëve, shpirtërorë dhe ekonomikë. S’mund të bëhet ndryshe. E ka natyra e njeriut të rendë drejt më së mirës, qoftë edhe në u dashtë të ndryshojë ose të plotësojë kulturën, me të cilën është formuar. Për të krijuar diçka të re, një kulturë më të sofistikuar.
I pari shembull që më vjen në mendje është, natyrisht, Kadareja ynë. Siç është edhe ai i homologut të tij, Kunderës (vërtet, sa ngjajnë këta të dy!). Milan Kundera u takon shkrimtarëve çekë, por mori shtetësinë frënge, rron në Paris nga 1975-sa. Shkruan veprat e tij në frëngjisht. Kështu dhe Eduard Saint. E filloi jetën në Jeruzalem më 1935, por nga 1963-shi jetonte në Amerikë, ku edhe vdiq. Jepte leksione të anglishtes dhe të letërsisë në Universitetin e rëndësishëm Columbia. I përndjekuri i madh Salman Ruzhdi, për të cilin K’homeini ka shpallur “fetmanë” asgjësuese, për shkak të “Vargjeve satanike” (vërtet, sa satanike të dënosh me vdekje një poet për vargjet e tij!), mohoi Bombenë për të jetuar prej 1961-shit në Londër dhe sot në Amerikë. Ndryshoi shumë gra, shkruajti në gjuhë të ndryshme, jetoi në disa vende, duke marrë, natyrisht, shtetësinë e tyre. Veçse i mbeti, në fund të fundit, pashaporta e veprës që krijoi.
Ajo e “Qytetarit të Botës”.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου