Panteoni evropian i vargjeve

Janë katër poetë evropianë të kohës së pasluftës, seicili "monument kulture" për kombin e tij dhe të katër së bashku "ikona të shenjta" mbi piedestalin e poezisë evropiane dhe të përbotshme. 
Mund të shtohej edhe më tej katalogu... Përpos të tjerave, pas njohjes me ta, seicili prj nesh pashmngshëm do të bënte atë pyetje, që bëri një mik i njohur i letrave, tek e publikova së pari në një sait internetik këtë material: "Qysh nuk i njihnim më parë?! Ku na kishe mbyllur, o dreq?!"
 Shijojini, miq të dashur dhe, për të mirën tonë të përbashkët, shtojeni, në doni, këtë katalog...


JAROSLAV SEIFERT

(Çeki)

Erdhi në jetë në fillim të shekullit të kaluar, më 1901, në lagjen punëtore Zishkov të Pragës. Pasi mbaroi filloren, ndoqi vetëm gjashtë klasët e para të gjimnazit klasik, për t’iu përkushtuar pastaj tërësisht, gjatë gjithë jetës, gazetarisë dhe letërsisë.

Karierën gazetareske e filloi më 1921, në shtypin komunist të kohës, si redaktor letrar në gazetën “Rude pravo” (E Drejta e Kuqe), mandej në disa organe të tjera. Gjatë periudhës 22-27 punoi në Bibliotekën Komuniste të Pragës dhe në shtëpi të ndryshme botimi.

Pas përjashtimit nga Partia Komuniste, bashkë me gjashtë shkrimtarë të shquar, për shkak të kundërshtimit të vijës staliniste të Godvaltit (1929), drejtoi për një periudhë të shkurtër revistën teatrore “Nova scena” (Skena e re), për të përfunduar paskësaj në shtypin socialdemokrat çek të asaj kohe.

Pas 49-ës e ndaloi gazetarinë. Shkak u bë edhe një sëmundje e rëndë, që i paralizoi për një kohë gjymtyrët e poshtme, duke e detyruar të vetëizolohej nga skena letrare. U rishfaq fuqishëm më 1956, me ndërhyrjen historike në kongresin e dytë të Lidhjes së Shkrimtarëve të Çekosllovakisë, ku kritikoi hapur dhe ashpërr politikën shtetërore ndaj shkrimtarëve opozitarë, madje edhe të burgusurve për arsye ideollogjike. Krijoi dhe udhëhoqi një Këshill të Posaçëm për Rehabilitimin e tyre. Më 1969 u zgjodh kryetar i Lidhjes së sapoformuar të Shkrimtarëve Çekë, e cila u shpërnda një vit më vonë, për shkak të kundërshtimit ndaj pushtimit prej forcave të Traktatit të Varshavës.

Iu ndalua botimi po atë vit, për t’iu dhënë përsëri e drejta në fund të viteve 70-të, falë një dredhie të shkrimtarit, i cili firmosi të ashtuquajturën “Hartë 77” - për të mos vënë më firmën e tij në peticionet e kundërshtimit - të cilës nuk iu bind dhe nuk e zbatoi kurrë.

Më 1984 Akademia Suedeze i akordoi “Çmimin Nobël”, gjë e rrallë për shkrimtarët e ish bllokut komunist. Kishte botuar ndërkohë 30 vëllime poetike, që e kishin bërë poetin më të madh të vendit. Para se të merrte Nobelin, kishte fituar tri herë në Çeki “Çmimin Shtetëror të Poezisë” (1936, 65, 68) dhe më 1966 ishte shpallur “Artisti Kombëtar”  i Çekosllovakisë.

Dy vjet më vonë, më 1986, vdiq në Pragë. Kishte mbërritur në panteonin e më të mëdhenjve të poezisë çeke dhe asaj të përbotshme.

Byti rybarem

Byti rybarem na Sahare

a kapitanem lodi, ktera nema dna,

hle, to je vse, co nam zbyva,

ale o to se nejedna.

Rikame: fotografie mrtvych milenek,

to byva smutnejsi nez Pompeje,

kyticka uschlych konvalinek,

     kdyz  jaro je.

Rikame: vschno je mrtvo,

to byva smutnejsi nez Pompeje,

fotografie mrtvych milenek,

      kdyz jaro je.

A to je vse, co nam zbyva.

Tyto blekotave rymy

jsou me posledni.

Kazdy rok mame sve obvykle rymy

a placem cele dny.

Të jesh peshkatar

Të jesh peshkatar në Saharë

dhe kapiten i një karavi pa direkë,

ja, kjo është gjithshka që na ka mbetur,

por problemi është gjetkë.

Themi: fotografitë e dashnorëve të vdekur,

kjo, zakonisht, është më tragjike edhe se Pompeja,

buqeta prej violetash të vyshkura

kur perëndon pranvera.

Themi: gjithshka është e vdekur,

kjo, zakonisht, është më tragjike edhe se Pompeja,

fotografitë e dashnorëve të vdekur,

kur perëndon pranvera.

Dhe kjo është gjithshka që na ka mbetur.

Këto vargje të gënjeshtërta

i kam të fundmet.

Përvit kemi vargjet tona të zakonshme

dhe ditënatë qajmë.

TOMAS TRANSTROMER

(Suedi)

Është, pa dyshim, poeti më i shquur suedez, legjendë e gjallë në letërsinë e ngrohtë të këtij vendi të ftohtë nordik.

Ka lindur në Stokholm, më 1931, dhe aty vazhdon të jetojë.

Ka fituar pothuajse të gjitha çmimet dhe vlerësimet më të larta letrare në vendin e tij dhe në botën skandinave. Ndonëse banues i Stokholmit, fare pranë Akademisë Suedeze, ende nuk ka fituar edhe Nobelin e përbotshëm të letrave, q; shpërndahet këtu çdo fund viti, paçka se është vazhdimisht në vendet e larta të listës së kandidatëve, bashkë me Kadarenë tonë.

Ka përkthyer në gjuhën amtare shumë poetë të përbotshëm, ndërsa edhe vetë ai është nga më të përkthyerit jashtë Suedisë. Është përkthyer në mbi 50 gjuhë.

Ka ndërtuar botën e tij të veçantë poetike, me themele një lirizëm të qetë, gjuhën e pastër dhe të saktë, brenda së cilës ravijëzohet një misticizëm i kristaltë, si fjordet e ngrira të vendlindjes, ndërsa nuk i mungojnë edhe preferencat historike, shoqërore dhe politike.

Kritika ka theksuar se “sjell në fjordet suedeze diellin”. Dhe më tej: “Poezia e tij nuk merakoset shumë të japë përgjigje. Por hap shtigje plot dritë drejt botës, duke të ftuar drejt kërkimit dhe shpjegimit të mistikes”.

I am not empty, I am open

It hurts to go through walls, it makes you sick
but it's necessary.
The world is one. But walls…
And the wall is part of yourself -
Whether you know it or not it's the same for everyone,
everyone except little children. No walls for them.

The clear sky has set itself on a slant against the wall.
It's like a prayer to emptiness.
And the emptiness turns its face to us
and whispers:
“I am not empty, I am open”.

Nuk jam zbrazësi, jam hapësirë

Kapërcimi i mureve është i mundimshëm, të sëmur,

por është i nevojshëm.

Bota është një. Muret ama…

Dhe muri është pjesë e vetvetes -

e di, s’e di, kështu është për të gjithë,

përveç fëmijëve të vegjël. Për ata nuk ka mure.

Qielli i kthjellët është hepuar mbi murin.

Ngjan me një urim në boshllëk

dhe boshllëku kthen fytyrën drejt nesh

duke përshpëritur:

“Nuk jam zbrazësi, jam hapësirë!”

JOAN MARGARIT

(Spanjë)

Katalonezi i lindur në Sanauda të Lleidas më 1938, i cili në tetor të 2008-ës fitoi Çmimin Kombëtar të Poezisë, për librin “Casa de Misericordia”, akorduar nga Ministri e Kulturës e Spanjës, për librin më të mirë poetik në gjuhët që fliten në këtë vend, e konsideron poezinë si “destinacioni ku përfundojmë, herët a vonë. Jashtë poezisë, muzikës dhe filozofisë, nuk ekziston asgjë”, konkludon. Libri në fjalë, përveç çmimit më të madh për poezinë që jepet në atdheun e Lorkës, me prikë 20.000 evro, i solli autorit edhe vlerësimet e rëndësishme të letrave spanjofolëse, si Çmimet “Rosalia de Castro” dhe “Çmimi i Madh Poetik i Katalonisë”.

Joan Margarit është arkitekt, ka qenë për shumë kohë profesor në Shkollën e Lartë Teknike të Arkitekturës të Barcelonës. Tashmë është në pension dhe i është kushtuar tërësisht poezisë. Konsiderohet si një nga poetët më të rëndësishëm të vendit. Vëllimin e parë poetik e botoi më 1963, e ribotoi më 1965 pas suksesit të jashtëzakonshëm që arriti, kurse pas dhjetë vjetësh botoi librin “Cronica”, që e vendosi menjëherë në vendet e nderit të poezisë spanjolle. Më 1980 qarkulloi “L’ombra de l’altre mar”, në gjuhën katalone.

“Casa de Misericordia”, për mua nuk është asgjë më shumë se librat e tjerë që kam shkruar, veçse ky vëllim është ndikuar më shumë prej fatit, domethënë prej rastësisë, siç duket ngaqë mbaj shumë vite mbi vete dhe kjo është revoltuese”, deklaroi poeti, duke marrë Çmimin më të madh poetik spanjoll të para një viti.   

No llencis les cartes d’amor

Elles no t’abandonaran.

Passara el temps, s’esborrara el desing

-         aquesta fletxa d’ombra -

i els rostres sensuals, intelligens, bellisims,

s’ocultaran en un mirall dins teu.

Cauran els anys i avorriras els llibres.

Davallaras encara,

I prerdras, fins i tot, la poesia.

El soroll fred de la ciutat als vidres

anira esdevinint l’unica misica,

i les cartes d’amor que hauras guardat

le teva ultima literatura. 

Mos i hidh letrat e dashurisë

Ato nuk do të të braktisin kurrë.

Koha do kalojë, do shuhet pasioni

-         ajo shigjetë  e hijes -

dhe ato fytyrat e ndjeshme, të bukura dhe të zgjuara,

do t’i fshish brenda vetes, në thellësi të pasqyrës.

Do bien vitet. Do të të lodhin librat.

Do të zbresësh akoma më shumë

dhe mbi të gjitha, do humbësh poezinë.

Zhurmat e qytetit ndër xhama

do të të mbeten e vetmja muzikë

dhe letrat e ruajtura të dashurisë

letërsia e fundme që do keshë krijuar.

CESARE PAVESE

(Itali)

Poet, përkthyes, gazetar dhe kritik letërsie, njëri nga përfaqësuesit më në zë të “neorealizmit” në letërsinë e gadishullit të apeninëve, erdhi në jetë më 1908, në Santo Stefano Belbo, studioi në Torino dhe përktheu në italisht shkrimtarë anglezë dhe amerikanë, ende të paprezantuar në Itali. Iu përkushtua veçanërisht Uitmanit, me studimin e veprës së të cilit mbrojti diplomën, përktheu më 1932 “Mobi Dik” të Melvil-it, “Portretin e një artisti në moshë të re” të Xhojs-it dhe “Paraleli i 42-të” i Dos Passos-it. Studimet i mbaroi më 1926, ndërkohë që kishte botuar vjershat e tij të para tek revista “Ricerca di poesia” (Kërkime poetike).

U përfshi në lëvizjen antifashiste, u miqësua me profesorin Augusto Monti, mik i ngushtë i udhëheqësit komunist Antonio Gramshi, me shumë reputacion në botën e së majtës, u burgos më 1935 dhe muaj më vonë u internua. Ndërkohë, nuk ndërpreu krijimtarinë letrare. Libri i tij “Paesi tuoi” (Viset e tua) u mbur nga kritika dhe tërhoqi vëmendjen e njerëzve të shquar të letrave. Të njejtin vit shkruajti “Bregun e rërës”, që gjithashtu u prit mirë. Gjatë pushtimit gjerman u shpërngul në Kazal Monferato, ku shkruajti “Shtëpia në kodër”, që iu botua pas vdekjes.

Pas lufte u vendos në Torino, u inkuadrua zyrtarisht në Partinë Komuniste, punoi në shtypin e saj, si në gazetën “Ounita”, ku u njoh dhe u miqësua me Italo Kalvinon. Më 1946 shkruajti librin “Fuoco grande” (Zjarri i madh), botuar edhe ky pa vdekjes, “Djalli në kodra”, “Tre gra vetëm”, “La luna e il folo” (Hëna dhe zjarret).     

Më 1950, 42 vjeçar, iu akordua vlerësimi më i madh letrar në Itali, Çmimi “Strega”, për tre novela. Bashkëpunoi me revistën “Cultura e realta” (Kultura dhe realiteti), ku shkroi artikuj, disa prej të cilave e sollën në kundërshtim të hapur me politikën zyrtare partiake për kulturën. Iu rikthye së fundi poezisë dhe pas vdekjes iu botua, duke ngjallur jehonë të madhe, poezia e kësaj kohe “Verra la morte e avra i tuoi occhi” (Vdekja do vijë dhe do të ketë sytë e tu).

Cezare Pavese kishte një fund tragjik. Zhgënjimet erotike dhe politike e çuan në vetvrasje, në një dhomë hoteli në Torino, nga përdorimi i tepërt i hapjeve, po atë vit që kishte fituar Çmimin “Strega” dhe ishte vendosur përfundimisht tek korifenjtë e artit italian të pasluftës.  

Verra la morte e avra i tuoi occhi

Verra la morte e avra i tuoi occhi -

questa morte che ci accompagna

dal mattino alla sera,

insonne,

sorda, comme un vecchio

rimorso

o un vizio assurdo. I tuoi

occhi

saranno una vana parola,

un grido taciuto, un

silenzio.

Cosi li vedo ogni mattina

quando su te sola ti

pieghi

nello specchio. O cara

speranza,

quel giorno sapremo

anche noi

che sei la vita e sei il nulla.

Per tutti la morte a uno sguardo.

Verra la morte e avra i tuoi occhi.

Sara come smettere un vizio,

come vedere nello specchio

riemergere un viso morto,

come ascoltare un labbro chiuso.

Scenderemo nel gorgo muti.

                               22 marzo, 1950

Vdekja do vijë, do ketë sytë e tu

Vdekja do vijë, do ketë sytë e tu -

kjo vdekje që na shoqëron

nga mëngjesi në mbrëmje,

duke u gdhirë,

e heshtur, si një pendim

i hershëm

a një pasion i çmendur. Sytë

e tu

të njëjtat do jenë me fjalët boshe,

me zërin e mbytur, të një goje

të mbyllur.

Çdo zgjim kështu e kundroj,

kur vetëm kah vetvetja

kthehesh

brenda pasqyrës. E dashura

shpresë,

do e dimë edhe ne

asaj dite

që ti je jeta e je asgjëja.

Për të gjithë vdekja ka një vështrim.

Vdekja do vijë, do ketë sytë e tu,

do jetë si të mbaroje mes pasionit,

si të vërreje sërish brenda pasqyrës

një fytyrë të vdekur,

si të dëgjoje një buzë të vulosur.

Të heshtur do t’i shkojmë pafundësisë.

                                            22 mars, 1950

Përgatiti dhe shqipëroi poezitë:

GRIGOR JOVANI